همواره سؤال می‌شود آیا قوانین داخلی از حق نشر در فضای مجازی حمایت می‌نماید یا خیر؟ پاسخ به این سؤال با اندکی تورق قانونی قابل استحصال است.

بر اساس ماده ۶۲ قانون تجارت الکترونیکی «حق تکثیر، اجرا و توزیع (‌عرضه و نشر) آثار تحت حمایت قانون‌ حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸.۹.۳ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲.۹.۲۶ و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹.۱۰.۴، به‌صورت «داده‌پیام» منحصراً‌ در اختیار مؤلف است. کلیه آثار و تألیفاتی که در قالب «‌داده‌پیام» می‌باشند، ازجمله اطلاعات، نرم‌افزارها و برنامه‌های رایانه‌ای، ابزار و روش‌های رایانه‌ای و پایگاه‌های داده و همچنین حمایت از حقوق مالکیت‌های فکری در بستر مبادلات الکترونیکی شامل حق اختراع، حق طراحی، حق مؤلف، حقوق مرتبط با حق مؤلف، حمایت از پایگاه‌های داده،‌حمایت از نقشه مدارهای یکپارچه قطعات الکترونیکی (Integrated Circuits & Chips) و حمایت از اسرار تجاری، مشمول قوانین مذکور در این ماده و قانون ثبت علائم و اختراعات مصوب ۱۳۱۰.۴.۱ و آئین‌نامه اصلاحی اجرای قانون ثبت علائم تجارتی و اختراعات مصوب ۱۳۳۷.۴.۱۴ خواهد بود، منوط بر آن‌که امور مذکور در آن دو قانون موافق مصوبات مجلس شورای اسلامی باشد.» همچنین بر اساس تبصره ۱ این ماده «حقوق مرتبط با مالکیت ادبی و هنری (Related Rights) که پیش‌ازاین به‌عنوان حقوق جانبی مالکیت ادبی و هنری (Neighboring Rights) شناخته می‌شدند ‌شامل حقوق مادی و معنوی برای عناصر دیگری علاوه بر مؤلف، ازجمله حقوق هنرمندان مجری آثار، تولیدکنندگان صفحات صوتی و تصویری و سازمان‌ها و مؤسسات ضبط و پخش می‌باشند که مشمول قوانین مصوب ۱۳۴۸.۹.۳ و ۱۳۵۲.۹.۲۶ مورد‌اشاره در این ماده می‌باشند.».

برای روشن‌تر شدن بحث لازم است در خصوص آثار قابل حمایت از در قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان به این نکته اشاره شود که بر اساس ماده ۲ این قانون آثار زیر تحت حمایت نظام حقوقی ایران است:

۱ – کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری.

۲ – شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۳ – اثر سمعی و بصیری به‌منظور اجرا درصحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۴ – اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۵ – نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خطه‌های تزیینی و هرگونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به‌صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.

۶ – هرگونه پیکره (‌مجسمه).

۷ – اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.

۸ – اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.

۹ – اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.

۱۰ – اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ‌عامه (‌فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده باشد.

۱۱ – اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد.

۱۲ – هرگونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.

لذا مشاهده می‌گردد طیف گسترده‌ای از آثار تحت حمایت قانونی است، مضاف آنکه بر اساس بند ۱۲ ماده ۲ این قانون هرگونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد نیز تحت حمایت قانونی قرار خواهد گرفت.

همچنین بر اساس ماده ۷و ۸ قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی، هرگاه متخلف از این قانون حقیقی یا حقوقی باشد علاوه بر مجازات پیش‌بینی‌شده می‌بایست خسارت‌های به وجود آمده را نیز جبران نماید و این بدان معنی است که حق تکثیر آثار ترجمه‌شده در فضای مجازی نیز با استناد به تبصره ۱ ماده ۶۲ به رسمیت شناخته‌شده است.

ایضاً بر اساس قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، آثار پدید آمده به‌شرط دارا بودن تأییدیه فنی تحت حمایت قانونی قرار خواهد گرفت و ازاین‌رو مفاهیم و مواردی چون معماری اطلاعات، طراحی پایگاه‌های داده، داده‌پیام‌ها، طراحی‌های پیشینی و پسینی نرم‌افزارها (UI & UX) و دیگر موارد مشابه تحت حمایت قانونی قرار خواهد گرفت.

ازاین‌رو ضمانت اجرای این حمایت‌های قانونی نیز در قوانین متنوع که در بالا به آن‌ها اشاره شد پیش‌بینی‌شده و بر اساس ماده ۲ قانون مسئولیت مدنی نیز در موردی که عمل واردکننده زیان موجب خسارت مادی یا معنوی زیان‌دیده شده باشد دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر او را به جبران خسارات مزبور محکوم می‌نماید و چنان چه عمل واردکننده زیان فقط موجب یکی از خسارات مزبور باشد دادگاه او را به جبران همان نوع خساراتی که وارد نموده محکوم خواهد نمود.

پیش‌ازاین در مقاله چگونگی حمایت قانونی از نقشه مدارهای یکپارچه قطعات الکترونیکی در نظام حقوقی ایران، گفتیم که ثبت مدارهای یکپارچه مطابق با قوانین داخلی امکان‌پذیر است و در صورت ثبت اثر قانون از آن حمایت‌های لازم را به عمل می‌آورد و در صورت نقض حقوق مالکیت مجازات‌هایی پیش‌بینی‌شده و عاملین و مرتکبین می‌بایست جبران خسارت نمایند.

اما سؤال اساسی این است که آیا در قوانین بین‌المللی نیز قواعد، معاهدات و کنوانسیون‌هایی در این زمینه وجود دارد یا خیر؟ در یک نگاه کلی می‌توان گفت در خصوص مالکیت صنعتی کنوانسیون‌های متعددی ایجاد و کشورهای مختلفی به آن پیوسته‌اند به‌طور مثال می‌توان به کنوانسیون پاریس در سال ۱۸۸۳ و بعداً در بروکسل (۱۹۰۰)، واشنگتن (۱۹۱۱)، لاهه (۱۹۲۵)، لندن (۱۹۳۴)، لیسبون (۱۹۵۸) و استکهلم (۱۹۶۷) که موردبازنگری قرار گرفت و کنوانسیون پاریس که در سال ۱۹۷۹ اصلاح شد اشاره نمود.

بر اساس طبقات نیس نسخه سال ۲۰۲۰ که ایران نیز از آن پیروی می‌نماید، تقاضای ثبت کالاها و خدمات را در نظام قانونی داخلی و بین‌المللی درخواست نمود، البته برای ثبت اظهارنامه‌ها در خارج از کشور باید از پروتکل مادرید استفاده نمود که خوشبختانه ایران نیز عضو آن است.

بر اساس طبقه ۹ از طبقات نیس، مدارهای یکپارچه الکترونیکی را می‌توان به ثبت رسانید، هرچند که باید به این نکته اشاره نمود که کنوانسیون واشنگتن به‌عنوان یک کنوانسیون تخصصی در این زمینه مطرح است که البته کشورهای زیادی به آن نپیوسته‌اند و بیشتر کشورها بر اساس همین طبقه ۹ اقدام به ثبت مدارهای خود می‌نمایند.

درواقع پیمان واشنگتن در مورد مالکیت معنوی در رابطه با مدارهای مجتمع در سال ۱۹۸۹ تصویب شد و از طرح‌های (توپوگرافی) مدارهای مجتمع محافظت می‌کند البته این پیمان هنوز لازم‌الاجرا نشده است.

درهرحال باید توجه داشت که مدارهای مجتمع که معمولاً بانام تراشه یا میکرو تراشه شناخته می‌شوند، مدارهای الکترونیکی هستند که در آن تمام اجزا (ترانزیستورها، دیودها و مقاومت‌ها) به ترتیب خاصی روی سطح یک ماده نیمه‌رسانای نازک (معمولاً سیلیکون) مونتاژ شده‌اند، در فن‌آوری مدرن، مدارهای مجتمع عناصر اساسی برای طیف گسترده‌ای از محصولات الکتریکی و الکترونیکی، ازجمله دستگاه‌های مورداستفاده روزمره، مانند ساعت، تلویزیون، ماشین لباسشویی و اتومبیل و همچنین رایانه‌های پیچیده، تلفن‌های هوشمند و سایر دستگاه‌های دیجیتال هستند. ازاین‌رو توسعه طرح‌های نوآورانه طرح مدارهای مجتمع برای تولید دستگاه‌های دیجیتال با کارایی بیشتر بسیار ضروری است. درحالی‌که ایجاد یک طرح جدید معمولاً نتیجه یک سرمایه‌گذاری عظیم ازنظر مالی و ازنظر زمان موردنیاز کارشناسان است بسیار می‌بایست مورد حمایت‌های قانونی قرار گیرد.

به‌منظور جلوگیری از کپی‌برداری غیرمجاز و ایجاد مشوق‌هایی برای سرمایه‌گذاری در این زمینه، از طرح (توپوگرافی) مدارهای مجتمع تحت سیستم مالکیت معنوی محافظت می‌شود.

بر اساس آخرین نسخه طبقات NICE، در طبقه ۹ کالاها و خدمات می‌توان مدارهای الکترونیکی را به ثبت رساند، این طبقه شامل مواردی چون:

دستگاه‌ها، ابزارهای علمی، تحقیقاتی، ناوبری، نقشه‌برداری، عکاسی، سینمایی، سمعی و بصری، نوری، توزین، اندازه‌گیری، سیگنالینگ، تشخیص، آزمایش، بازرسی، نجات‌دهنده و آموزش‌دهنده؛ دستگاه‌ها و ابزارهای هدایت، تغییر، تبدیل، جمع‌کردن، تنظیم یا کنترل توزیع یا استفاده از برق؛ دستگاه‌ها و ابزارهایی برای ضبط، انتقال، تولیدمثل یا پردازش صدا، تصاویر یا داده‌ها؛ رسانه ضبط‌شده و قابل بارگیری، نرم‌افزار رایانه، رسانه ضبط و ذخیره‌سازی دیجیتال یا آنالوگ خالی؛ مکانیزم برای دستگاه‌های سکه‌ای. صندوق‌های پول نقد، دستگاه‌های محاسبه؛ رایانه‌ها و دستگاه‌های جانبی رایانه لباس غواصی، ماسک غواص، شاخه گوش برای غواصان، گیره بینی برای غواصان و شناگران، دستکش برای غواصان، دستگاه تنفس برای شنا در زیرآب. دستگاه اطفا حریق می‌شود.

این طبقه عمدتاً شامل حمایت قانونی از دستگاه‌ها و ابزارهایی برای اهداف علمی یا تحقیقاتی، تجهیزات سمعی و بصری و فناوری اطلاعات و همچنین تجهیزات ایمنی و نجات‌دهنده زندگی است. این کلاس به‌ویژه شامل مواردی چون دستگاه‌ها و ابزار تحقیق علمی در آزمایشگاه‌ها، دستگاه‌های آموزش و شبیه‌سازها، به‌عنوان‌مثال، مانکن‌های احیا، شبیه‌سازهای فرمان و کنترل وسایل نقلیه، دستگاه‌ها و ابزارهای کنترل و نظارت بر هواپیماها، وسایل نقلیه شناور و وسایل نقلیه بدون سرنشین، به‌عنوان‌مثال، ابزارهای ناوبری، فرستنده‌ها، قطب‌نماها برای اندازه‌گیری، دستگاه‌های GPS، دستگاه‌های فرمان خودکار وسایل نقلیه، تجهیزات و ابزارهای ایمنی و امنیتی، به‌عنوان‌مثال، شبکه‌های ایمنی، چراغ‌های سیگنالینگ، دستگاه‌های چراغ راهنمایی، ماشین‌های آتش‌نشانی، آلارم های صوتی، علائم امنیتی که از دستگاه‌های رمزگذاری هستند، می‌شود.

همچنین در این طبقه می‌توان به صیانت قانونی از ماشین‌آلات فروش خودکار، دستگاه‌های برگ خرید، ابزار آزمایش مواد و ماشین‌آلات، باتری‌ها و شارژرهای الکترونیکی، ابزارآلات الکترونیکی موسیقی؛ ربات‌های آزمایشگاهی، ربات‌های آموزشی، ربات‌های نظارتی – امنیتی، ربات‌های انسان‌نما با هوش مصنوعی اشاره نمود.

ازاین‌رو برای صیانت از مالکیت صنعتی در ایران می‌توان به سایت اینترنتی سازمان ثبت‌ اسناد و املاک کشور مراجعه و بر اساس قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و کنوانسیون پاریس و پروتکل مادرید اقدامات لازم را معمول داشت.